Aleviliğin en önemli kaynaklarından biri İmam Cafer Sadık Buyruğu' dur. Eskiden beri Alevilerin evlerinde Kuran-ı Kerim ile birlikte en çok bulunan kitap İmam Cafer Sadık Buyruğu idi.
Alevi kaynakları olarak Fütüvvetnameler, cönkler, Hızırnameler, Vilayetname ve Makalat adında kaynaklar da mevcuttur. Bunun dışında Nehcül Belaga, Divan-ı Hikmet, Dehname ve 12 İmamlara atfedilen sözleri de bunlar arasında koymak gerekiyor.
Alevi kaynaklarını üç başlığa ayırırsak
- Günlük yaşayış, sosyal hayata yönelik nasihatler, deyimler içerir
- İnançsal, dinsel, varoluşsal, inançsal ritüelleri ifade eder
- Destanları anlatır (Eba Müslim Horasanî‘ nin, İmam Ali‘ nin Hayber kahramanlığını anlatan eserler)
Mesela fütüvvetnameler günlük yaşamda ahlakî, meslekî dayanışmaları çoğunlukla işler:
‘‘Ahi‘ nin eli, kapısı, sofrası açık olmalı; gözü, beli, dili kapalı olmalı‘‘ sözü Ahilik geleneği için bir desturdur. Benzer ifadeleri ‘‘Eline, diline, beline hakim ol!‘‘ diyen Hacı Bektaş Veli‘ de de görüyoruz.
Buyruk Aleviler İçin Neden Önemlidir?
Buyrukta inançsal ve sosyal hayatı düzenleyici emirler vardır. ‘‘Emir‘‘ sözcüğünü özellikle kullanıyoruz çünkü yapılmadığı taktirde karşılığı olan cezai işlemleri de vardır. İmam Cafer Sadık Buyrukları 16. yy‘ dan itibaren Alevi Kızılbaş topluluklarının tüm inançsal ve dünyevi işlerini karşılamaya yönelikti. İmam Cafer Sadık Buyruğu‘nun içeriğine genel olarak baktığımızda:
- Musahiblik nedir? Görgü nedir?
- ‘‘Pir-rehber-mürşid ve talib‘‘ in vasıfları nelerdir?
- Cem erkânının önemi, inançsal davranışlar, semah vs.
- Yol ehlini yetiştirmek olgunlaştırmak ya da pişirmek için / yaşam formu niteliği taşıyan 3 sünnet 7 farz, 4 kapı 40 makam, 12 işlek … gibi unsurlar....
- Yol ehlinin kiminle muhabbet etmeli, kiminle asla konuşmamalı ya da görüşmemeli gibi dolaylı olmayan ifadelere rastlayabiliriz.
Bu maddeleri çoğaltabiliriz. Bir anlatıya göre BUYRUK, Hz. Muhammed‘ in vefatına yakın bir zamanda, gizli bir sır olarak Cebrail vasıtasıyla İmam Ali‘ ye yazdırdığına inanılır. İmam Ali‘ den de diğer 11 imama intikal edip (özellikle İmam Cafer Sadık‘ ın düzenleyip) nihayet günümüze kadar geldiğine inanılır.
İmam Cafer Sadık Buyruğu‘ nun asıl amacı edep-erkânı, ilim ve irfanı yaşatmak ve bir sonraki kuşaklara aktarmaktır. Edep erkânı haline yansıtmayınca buyruk sadece dilde kalmaktadır.
‘‘Dil ile dervişlik olmaz
Hali gerek yol ehlinin
Arı gibi her çiçekten
Balı gerek yol ehlinin
Geçmek gerek dört kapıdan
Kurtulasın mürebbiden
Mürebbiden musahibden
Eli gerek yol ehlinin
Ben gezerim dertli dertli
Öterim firkatlı firkatlı
Bülbül gibi ünü tatlı
Dili gerek yol ehlinin
Ben gezerim ayık ayık
Deryalarda döner kayık
Bülbülleri şaha kayık
Gülü gerek yol ehlinin
Hatayi’m der kuşak kuşan
Tura bol yere döşen
Budur dervişliğe nişan
Yolu gerek yol ehlinin‘‘
Buyruk‘ un yazarının kim olduğu konusunda son yıllarda araştırmacılar ‘‘Bisati‘‘ isimli birinden bahsetmekteler. Bu kişi Safeviler‘in Erdebil Tekkesi‘ nde iyi bir eğitim aldığı biliniyor. Aslında daha çok, bir kurul tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Buyruk‘ un asıl kaynağını akademisyen Rıza Yıldırım şu maddelerde özetliyor:
- Safevilerin tarikat geleneği
- Türkmen inanışları/dindarlığı
- Fütüvvet (Ahilik) geleneği
- Bektaşi unsurları
- Ehli Beyt merkezli tasavvuf geleneği
Bu beş maddenin ‘‘buyruk‘‘ ta ne kadar etkili olduğunu görebiliyoruz.
Buyruk 16. yy‘ da düzenlendiği ve ilk defa Safeviler tarafından Anadolu‘ ya aktarıldığı varsayılıyor. Fakat biz bu inancın Anadolu‘ da zaten yaşamakta olduğunu biliyoruz. Gelin görün ki SAFEVİ Devleti‘ nin kuran da Anadolu‘ da ki Türkmen boylarıdır. Özellikle Safevilerin Anadolu‘ daki Alevi Ocaklarıyla irtibatta olup, aynı doğrultuda hareket etmeleriyle ve Anadolu‘ da ki Kızılbaşların Şah‘ a olan sevgi ve muhabbetleriyle Buyruklar çok daha önem kazanmışlardır.
Buyrukların sonrasında bir kaç defa gözden geçirilip güncellendiği anlaşılıyor. 18. yy‘ da Bektaşi unsurlarının kitaba girdiği ve 19. yy‘ da Kemaliye bölgesinde bulunan buyruğun o günün Hak aşıklarının deyişlerinin de yer aldığı biliniyor. Dolayısıyla Buyruk, belli zamanlarda ve mekanlarda toplumun ihtiyaçlarını karşılamak üzere tekrar tekrar güncellenmiştir. Bugün de bu güncellemeyi, yolu süren bilgili ve ehli irfan pirlerle yapmak gerektiği kanaatindeyiz. Günümüz akılcı ve bilimsel düşünme çağının gerekliliklerini yerine getirmek kaçınılmazdır. Belki bu hususta akademisyen ve uzmanlardan da destek alınabilir.
Buyruk‘ un 16. ve 17. Yy‘ da Özellikleri ve Safevi Devleti İçin Önemi
- Anadolu‘ da hatta o bölgenin çevresindeki Kızılbaşları kontrol altına alma,
- Anadolu‘ da inanç birliğini sağlamak, Hak Muhammed Ali yolunu gelecek kuşaklara aktarmak,
- Osmanlı din anlayışının (özellikle Mısır seferinin sonrası) karşısında durmak ve zamanın sorularına cevap vermek…
- İmam Cafer Sadık Buyruğu aynı zamanda gönüllü bir inanç savunmasıdır. Bu kitabı okuyan yolun kaidelerini bilir. Özellikle 4 Hak Mezheb vurgusuna karşı, mezheb kurucuları olduğu iddia edilen kişilerin hocalarının İmam Cafer Sadık olduğu vurgulanır. Bunndan dolayı ‘‘Bizim mezhebimiz İmam Cafer Sadık mezhebidir‘‘ denirdi.
- Hak Muhammed Ali yolu bu buyruk ve deyişlerle öğrenilir. Küçük yaştan beri her Alevi buyruğa göre yaşardı.
- Dostum Muhammed'dir hak habîbullâh
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle
Cihâna geldiler sırr-ı sırrullâh
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle - Hasan Muhammed'dir, Hüseyin Ali
Şah İmam Zeynel'e demişiz belî
Muhammed Bâkır'ı sevdik ezelî
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle - Enbiyâ, evliyâ onlara âşık
Verdiler ikrârı oldular tanık
Hak mezhebi İmâm-ı Cafer-i Sâdık
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle - Mûsâ-iKâzım'dan kuruldu erkân
Şah İmam Rızâ'dır pîr-i Horasan
Takî ile Nakî mümine îmân
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle - Hasan ül Askerî server-i âlem
Muhammed Mehdî'dir sâhibul kerem
Genc Abdâl zikret dilinde her dem
Söylersen Muhammed, Ali'den söyle - Günümüzde İmam Cafer Sadık Buyrukları üzerine bir çok akademik çalışma var. Bizlerde özellikle Doç. Dr. Rıza Yıldırım‘ ın ‘‘Menâkıb-ı Evliyâ (Buyruk): Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, Edisyon - Kritik Metin‘‘ bu alandaki önemli çalışmasını tavsiye edebiliriz. Genç kuşak ve gelecek kuşaklar için bu çalışmaları mutlaka incelemeliyiz.
ALEVİ İSLAM İNANÇ HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI
Ayrıntılı Bilgi İçin; Alevi İslam İnanç Hizmetleri Sayfasını Takip Ediniz https://www.aleviislaminanchizmetleri.org/